Van album amicorum tot poëziealbum

Mien Westerdiep-Niemeijer uit Westerbroek heeft jarenlang lezingen gegeven over poëziealbums. Zelf had ze een hele collectie verzameld. De eerste kocht ze in Duitsland, daarna kreeg ze de albums uit erfenissen, van mensen wiens kinderen niks met hun poëziealbum deden, mensen die het tegenkwamen op rommelmarkten of bij een lezing van haar waren. In 2022 heeft ze de albums aan het Historisch Archief gegeven, zodat ze bewaard kunnen blijven voor de toekomst.
Tegenwoordig hebben sommige kinderen nog een vriendenboekje, waarin vragen staan voor degene die erin schrijft. Wat is je lievelingskleur, favoriete eten et cetera. Een foto van jezelf erbij geplakt en klaar. Maar weten kinderen nu nog wel wat een poëziealbum is?
Vroeger was dat wel anders. De meeste vrouwen herinneren zich nog wel het ‘poesiealbum’. Maar met poezen had dit album weinig te maken. Het album draaide om poëzie. Familieleden en vriendinnetjes schreven een gedichtje in jouw album en plakten daar een mooi plaatje bij.

Het album amicorum

Het poëziealbum stamt uit halverwege de 16e eeuw. Men gaat ervan uit dat het bij toeval is ontstaan onder studenten aan de universiteit in het Duitse Wittemberg. Zij lieten docenten en studiegenoten in hun zogeheten ‘album amicorum’ schrijven. In dit album schreven overigens alleen mannen. Ze schreven hun naam, de plaats, datum en soms een lijfspreuk in het album. Later werd dat aangevuld met een boodschap, die altijd van moralistische aard was. Studenten reisden destijds vaak naar andere universiteitssteden, dus het gebruik van het album amicorum breidde zich vanzelf uit.

Vóór de oprichting van de eerste universiteit op Nederlands grondgebied, in Leiden, moest je als Nederlander naar het buitenland om te studeren. De zonen van rijke, meestal adellijke, ouders gingen op studiereis en studeerden dan vaak niet aan maar één universiteit, maar aan meerdere. De reis die ze hiervoor maakten noemde men ook wel de ‘grand tour’ of de ‘peregrinatio academica’. In de ‘alba amicorum’ deed men verslag van de ontmoetingen die men op deze reis had. Het waren dus niet altijd ‘echte vrienden’ die in het album schreven, maar vaak ook snelle contacten. Het was soms zelfs een soort sport om een tekst te veroveren van bekende en aanzienlijke personen, zoals tegenwoordig mensen handtekeningen verzamelen van bekende personen. De aankleding van de tekst, die vaak bestond uit een wapentekening of aquarel, werd vaak tegen betaling door een beroepstekenaar of -schilder gemaakt. In de begintijd werden teksten in Latijn, Grieks, Hebreeuws en Arabisch geschreven: de talen van de wetenschap. Dit veranderde later.

Album amicorum wordt vaak vertaald met vriendenboek, maar als letterlijke vertaling is ‘lijst van vrienden’ beter. In Duitsland spreekt men van Stammbuch of Wappenbuch, omdat er vaak veel wapens in staan. In Nederland komen we ook wel de benamingen vrundboeck, stamboek of vriendenrol tegen.

 
Het album amicorum uit onze collectie, in eigendom van Dirk Rudolph Wijckerheld Bisdom uit 1760.

Ware kunstwerken

In de zestiende en zeventiende eeuw kregen de albums een culturele waarde. Ze vertelden namelijk ook iets over het leven van de bezitter. Bovendien zag je precies of de eigenaar kunstzinnige, talentvolle of geleerde mensen in zijn of haar omgeving had. Zo zijn er bijvoorbeeld albums waarin originele gedichten van Joost van den Vondel en penseeltekeningen van Rembrandt te vinden zijn.

Album in een andere vorm

Rond 1790 veranderde de vorm van het vriendschapsalbum. Het werd een soort doosje waarin losse bladzijden zaten. Op de bladzijden werd geschreven, getekend en geborduurd. De meeste albums vond je nog steeds in Duitsland.

Van mannen- naar vrouwenalbum

Waar het album voorheen vooral onder mannen gebruikt werd, veranderde dat in de negentiende eeuw. Nu was het album voornamelijk mode onder vrouwen. Hun albums waren wel anders. Ze waren groter en hadden een andere inhoud. Bij de vrouwen schreven familieleden, vrienden en aanbidders ook een lied of gedicht in het boek. De Christelijke en klassieke teksten maakten plaats voor gedichten in één van de moderne talen. Het ging voornamelijk om liefdespoëzie die overgeschreven was en niet zelf bedacht. De teksten werden vergezeld met allerlei illustratiemateriaal als tekeningen, borduur- en knipwerkjes en zelfs haarlokken.

Na 1830 waren er vrijwel geen mannen meer die een album hadden.
Eén van de laatste mannen met een album was wellicht Jan Rudolph Krudop. Hij liet zich in 1825 in Groningen inschrijven als student. In zijn boekje beschrijven zijn vrienden hun gezamenlijke herinneringen. Zo schrijft één van hen:

Onze kennismaking aan de Grote Markt te Groningen in April 1827. De contra partij van het concert Mei 1827. De avond na de Maskerade en onze reis naar Winsum October 1827. De reis naar Fokshol met Gelderman en J en G. op Pinkstermaandag 1827. De begrafenis van Gaukstätter; Vrede Zij Zijne assche! De partij van den eersten febr 1828 met Snethlage, Dirksen, ten brink, Warmolst enz waarbij Ruve vermaakt werd en de gevolgen hiervan. De mei kermis 1828.
Deze ogenblikken o vriend vergeet die niet, zij leiden den grondslag onzer vriendschap, dat zij ons dus heilig mogen blijven is mijnen hartlijken wensch. Vaarwel en vergeet mij niet.

Het ontstaan van het poëziealbum

Aan het einde van de negentiende eeuw werd het losbladige album weer vervangen voor een gebonden album. Ook werd de bezitter steeds jonger. Het waren eerst meisjes op de middelbare en later op de lagere school die een album in hun bezit hadden. Deze omslag zal ook te maken hebben gehad met het feit dat meisjes in de 19e eeuw ook leerden lezen en schrijven. Het vroegere album amicorum belandde in de burgerlijke klasse en het poëziealbum ontstond.
De plaatjes en teksten hingen van de persoon af die erin schreef. Een vriendinnetje schreef iets anders dan een leraar en een rijke schrijver plakte mooiere plaatjes in je album. Rond het jaar 1900 waren er bijvoorbeeld ook plaatjes van zijde of fluweel.

Poesiealbum of poëziealbum?

We horen vaker het woord ‘poesiealbum’ dan ‘poëziealbum’. Het begrip poesiealbum is ontstaan doordat de eerste exemplaren werden geïmporteerd uit Duitsland. Deze boekjes droegen het opschrift ‘poesie’, Duits voor poëzie, dat met de Nederlandse ‘oe-klank’ werd uitgesproken.

Komt het poëziealbum weer terug?

Mien Westerdiep ging er in 2011 al vanuit dat het poëziealbum weer terugkwam. Tot nu toe hebben we nog geen opmars ontdekt, al kom je af en toe wel eens vergelijkbare initiatieven tegen. Zo gaan er op social media boekjes rond die elke keer weer naar een nieuw persoon worden opgestuurd die zijn of haar creativiteit uit op één of meerdere pagina’s. Ook zien we dat er veel mensen aan ‘scrapbooking’ doen. Waarbij ze hun herinneringen in een persoonlijk album vastleggen. Wie weet waar dit op uitloopt? Poëziealbums zijn nog steeds te koop, dus voorlopig nog niet uitgestorven.

 

Publicatiedatum: 5 juli 2022 Auteur: Rachel Hiemstra Bron: Archief Mien Westerdiep