Botjes Zandgat
Bent u er wel eens wezen zwemmen? Botjes Zandgat is een zandput in onze gemeente bij Zuidbroek. Het zandgat werd genoemd naar Feiko Botjes. En heeft u er wel eens gezwommen, dan weet u dat het water achter de strekdam behoorlijk koud kan zijn. Meer over het ontstaan van de zandput en waarom het water er zo koud is, leest u in dit artikel.
Het ontstaan van een zandput
De plas die wij nu Botjes Zandgat noemen is ontstaan in de jaren zestig van de vorige eeuw. Het was van oorsprong een moerasgebied waar vanaf de 12e en 13e eeuw veen ontgonnen werd. Voordat het gebied werd uitgegraven werd het op twintigste-eeuwse kaarten aangeduid als Uiterburenboven. Aan het begin van de twintigste eeuw werd er al incidenteel aan droge en handmatige zandwinning gedaan. Zo werd er in 1907 en 1908 al handmatig zand gewonnen voor de aanleg van de spoorlijn tussen Zuidbroek en Delfzijl. Dit was in de tijd dat Feiko Botjes (1872) aan de Uiterburen woonde. Feiko was de enige zoon van Eltjo Botjes en Grietje Edzes, een boerenechtpaar. In 1897 trouwde Feiko met Talka Frederika Jutting, vanaf dat jaar tot en met 1921 is hij boer aan de Uiterburen, het gebied dat ten oosten van het huidige zandgat ligt. Hij had een boerderij met drie hectare land in zijn bezit. De namen Botjes Zandgat en de Botjesweg verwijzen naar deze Feiko Botjes.
Een stuk uit de geboorteakte van Feiko Botjes, geboren in Zuidbroek.
In de jaren vijftig werd er op steeds grotere schaal zand gewonnen. Zand dat werd gebruikt bij de aanleg van infrastructuur en in de bouw. Het verwijderen van dit zand zorgde ervoor dat er vanaf de jaren zestig zandgaten ontstonden. In 1968 lagen er zo’n beetje middenin de huidige plas twee verbonden plassen en een aantal kleinere waterpartijen.
Het zand dat gewonnen wordt is overwegend fijn, maar incidenteel ook siltig of juist grof. Het is wit, zoutarm en heeft een lage pH-waarde. Het zand wordt gebruikt als ophoogzand of industriezand, zoals metselzand en betonzand. Naast dit witte zand wordt er ook teelaarde gewonnen.
Na de aanlanding zeeft men het zand en wordt het ontwaterd en geclassificeerd. Vanuit de depots wordt het per vrachtwagen of per schip over het Winschoterdiep afgevoerd.
Het zandafgravingsgebied, afbeelding van 2006.
In de loop van de tijd is de vorm van het zandgat constant veranderd. Ook nu verandert de vorm nog steeds, omdat er nog altijd zand gewonnen wordt.
In 1995 nam het bedrijf Zeldenrust Zandexploitatie de zandwinning over. Destijds werd afgesproken met de gemeente Menterwolde dat de oevers van het gat aan de schuine noordwestkant, op de plaats van de zandzuiginstallatie, waar ook de oeverzwaluw haar broedgebied heeft, wanneer gestopt wordt met de zandwinning, zodanig worden afgewerkt zodat het terrein in te richten is voor recreatie. De natuur mag hiermee niet verstoord worden. Zo sprak men onder andere over drijvende recreatiewoningen en speelduinen. De toekomst zal het leren.
De locatie
De plas ligt in Zuidbroek tussen de Botjesweg in het westen en de Nieuweweg in het oosten, die doodloopt op het zandgat. Tot in de jaren zestig van de vorige eeuw liep deze weg nog wel door naar het noorden. De wegen zijn in het zuiden verbonden door Het Veen.
Populair duik- en zwemgebied
Botjes Zandgat is één van de diepste zandputten van Nederland. In 2011 was de grootste waterdiepte 38 meter, met hier en daar plekken waar de 40 meter werd gehaald. Er mag hier maximaal tot een diepte van 60 meter worden gegraven.
Het is bijzonder hoe diep de plas is en ook hoe helder. Daarom is Botjes Zandgat een geliefde plek voor duikers. Al heel lang wordt de plas bezocht door duikers en zwemmers. Ondanks de verboden van de gemeente en bezorgde ouders wisten jongeren er sowieso hun weg wel te vinden. Vroeger al, werden duikplankconstructies midden op de plas gebouwd, kratjes bier in het koude water gehangen en vele zomeravonden doorgebracht aan het water. En als het ’s winters koud genoeg was, kon je zelfs op ondiepe stukken schaatsen.
Botjes Zwembaai
Nu hoeft het allemaal niet stiekem meer. In 2011 werd er eindelijk een veilige zwemvoorziening met dagstrand geopend aan de zuidwesthoek van de plas: Botjes Zwembaai. De baai heeft een diepte van maximaal anderhalve meter en een oppervlakte van ongeveer 4500 vierkante meter. Met een drijflijn is de baai gescheiden van de rest van de plas. Een strekdam aan de zuidkant beperkt het koude water dat uit het diepe deel van de plas binnen kan stromen. Het strand is 150 meter lang en tien meter breed.
In dit filmpje op YouTube uit 2011 kunt u de opening van de zwembaai bekijken.
De opening van Botjes Zwembaai in 2011, met wethouder Matty Siersema die de baai opent en de eerste duik in de zwemplas neemt.
De waterhuishouding wordt vanaf het jaar 2000 beheerd door het waterschap Hunze en Aa’s. Gezien de diepte en de oppervlakte van de plas, alsmede het ontbreken van vervuilingsbronnen in de omgeving, is de waterkwaliteit van Botjes Zandgat erg goed. Het water in de put is voornamelijk grondwater, omdat er geen open verbinding met oppervlaktewater in de omgeving is.
Duiken met gevaar voor eigen leven
Duiken is sinds 2015 officieel verboden in Botjes Zandgat, omdat er nog altijd actief zand gewonnen wordt. Bovendien zijn er grote diepten, is het water erg koud en is er sprake van gevaarlijke onderstromingen en instabiele veenwanden. Dit houdt echter niet iedereen tegen en duikers geven aan dat er in het diepere deel van de plas een zicht is van zeker twintig meter. Veel is er echter niet te zien. Door het hoge glauconietgehalte van het water kan in Botjes Zandgat weinig leven. Op 25 en 27 meter diepte liggen een tank en een betonnen buis.
Benieuwd wat er te zien is op de bodem? Kijk dan eens mee met deze duikers.
Mediterraan blauw maar ijskoud
Als er geen baggerwerkzaamheden plaatsvinden is het water in Botjes Zandgat heel helder en bijna mediterraan blauw. Dit komt door het hoge gehalte aan glauconiet in het water. Dit is een blauw- of geelgroen tot groen mineraal met een perfecte splijting langs kristalvlak en een lichtgroene streepkleur. Van boven gezien oogt het water daardoor enigszins groenblauw.
Op deze afbeelding is duidelijk te zien dat het water een blauwe kleur lijkt te hebben.
Het hoge gehalte zorgt ervoor dat er gewoonlijk nauwelijks dierenleven en een beperkte flora is in het water. De bodem van Botjes Zandgat is maar weinig begroeid. Duikers geven wel aan dat er kleine aantallen van alledaagse vissoorten in het water leven, zoals de baars, snoek en karper. Ook zijn er schimmels, groeit er wat riet, kleine waterplanten en meterslange grasachtige structuren, waarschijnlijk algen. De steile delen van de oevers aan de noord- en oostkant zijn wel een geliefde plek voor oeverzwaluwen als broedgebied. Echter is er door de zandwinning geen stabiele populatie, omdat er geregeld sprake is geweest van inscharende oevers.
Het water oogt misschien mediterraan, de temperatuur is dat zeker niet. Zelfs hartje zomer is het water in een groot deel van de plas niet warmer dan 12 á 15 graden Celcius. Vooral water dat opwelt vanuit de diepte kan gevaarlijk zijn voor zwemmers, omdat het nog kouder kan zijn en dus tot kramp, onderkoeling en verdrinking kan leiden. In de zwembaai is het water warmer, omdat deze ondiep is en deels is afgeschermd door de strekdam.
Andere gevaren
Ook het drijfzand aan de noordzijde en de onderstromen die ontstaan door de zandwinning kunnen gevaar opleveren. Daarom is de noordzijde afgeschermd. Daarnaast blijft er gevaar voor verzakking. Zo schaarde in 2009 aan de noordzijde van de plas een stuk grond in ter grootte van een voetbalveld. Het nieuwsbericht over de verzakking in 2009 kunt u via deze link bekijken. Zowel de oever als een deel van de achterliggende akker verdwenen onder water. Ook in 1996 was er al sprake van een verzakking van soortgelijk formaat.