Oorlog in het veen

Tegen de achtergrond van de dertig- en tachtigjarige oorlog speelt er ook in onze streek een conflict af: de oorlog om het veen.
In het begin van de 17e eeuw is men druk met het graven van kanalen die nodig zijn voor de veenontginning. De stad Groningen breidt haar ontginningspraktijken snel uit in de richting van het Kleine- of Eggemeer – een kleinere veenpoel van het voormalige meer van Sappe – en na 1630 komt Zuidbroek steeds dichterbij. Maar waar eindigden de stadsvenen en begonnen de Zuidbroekster veengronden?

Conflicten

Deze vraag zorgt in de 17e eeuw geregeld voor grensconflicten. Wanneer de stad in 1634 bepaalt dat de Zuidbroeksters vanaf nu van elke vier turven die men verscheept over het kanaal van de stad één turf aan de stad moet afstaan, zijn de rapen gaar! Dreigementen en vernielingen volgen elkaar op en in 1640 barst de bom. Tweehonderd man komt in de benen met honderd wapens. In de straten van Sappemeer blijft een spoor van vernielingen na. Het waren duidelijk niet alleen Zuidbroeksters die in opstand kwamen, want een dorp als Zuidbroek kon nooit tweehonderd man met honderd wapens leveren!

Ook op een ander niveau is er sprake van conflict. In een waarschuwingspamflet van 14 oktober 1640 stellen de Ommelanders dat de veengronden rond Sappemeer hún eigendom waren geweest en op botte wijze door de stad waren bezet. Tevens zouden de veeneigenaren zijn bedreigd om hun huizen af te branden en andere maatregelen te treffen zodat ze zich aan de stadsbepalingen zouden onderwerpen.

 Turfschip bij de Tussenklappen in Muntendam

Verbrandingen en vernielingen

Ondanks de waarschuwing gaat de oorlog in het veen onverhinderd door. Omstreeks 1642 besluit het stadsbestuur dat de Sappemeersters geautoriseerd zijn om hun turf te verdedigen. Maar tegen het vernielen van een sluis en het doorsteken van enkele dijken kan men niet op. Een groot deel van de kolonie loopt onder water. Twee jaar later slaat het stadsbestuur om en regelt voor Sappemeer zelfs een schadevergoeding van 4800 gulden en 14 stuivers voor de geleden schade door het verbranden en vernielen van hun turf.

Een nieuwe grens

Pas in 1649 wordt het conflict beslecht. De landelijke overheid stelt de stad in het gelijk en erkent stadsrechten op de venen rond het voormalige Sappemeer. Er wordt een nieuwe sloot gegraven ten oosten hiervan, die de nieuwe grens bepaalt tussen de stadsvenen en het veengebied van Noordbroek, Zuidbroek en Muntendam.

   Afbeelding 1: Erepoort opgetrokken uit turf ter gelegenheid van het 300-jarig bestaan van Hoogezand. Geplaatst bij het hooghout van Martenshoek ter hoogte van Hensen manufacturen later Veerkamp (Mannenmode). Op de achtergrond de Werfkade.
Afbeelding 2: Veengravers. Beeld aan de Noorderstraat te Sappemeer gemaakt door kunstenaar Hans Mes. Geplaatst in 1987 ter hoogte van het latere perceel nr. 368. (foto 1993)