Briefjes uit de trein
De trein is tijdens de Tweede Wereldoorlog een belangrijk onderdeel van oorlogvoering. De Duitsers gebruiken de Nederlandse treinen om hun manschappen in Nederland te bevoorraden, maar ook de aanvoer naar België en Frankrijk gaat via Nederland. Het gebruik van de treinen moet de opmars naar die landen ondersteunen.
De trein naar het oosten
Maar de treinen spelen uiteraard ook een andere, gruwelijke rol. De NS rijdt, in opdracht van de Duitse bezetter, met speciaal ingelegde treinen om mensen af te voeren naar de concentratie- en vernietigingskampen in het oosten van Europa.
Van 15 juli 1942 tot 13 september 1944 vertrekt eerst twee keer in de week, en vanaf 1943 iedere dinsdag een deportatietrein uit het doorgangskamp Westerbork in Drenthe. De trein noemt men ook wel de Jodentrein, of hier in Groningen de Jeudentraain. Deze treinen rijden dwars door onze gemeente Midden-Groningen heen en passeren de stations Kropswolde, Martenshoek, Hoogezand, Sappemeer Oost en Zuidbroek 97 keer. Als je de zakdoekjes uit de trein zag wapperen wist je het al, in de wagons zitten Joden. De trein reed van hieruit door naar de concentratie- en vernietigingskampen in onder andere Auschwitz, Bergen-Belsen, Sobibor en Theresienstadt. Bijna 107.000 Joden, Roma, Sinti en verzetsstrijders worden met deze treinen afgevoerd naar het oosten. Op 13 september 1944 vertrekt de laatste trein vanuit Westerbork naar Bergen-Belsen. Maar 5000 uit Westerbork gedeporteerde mensen overleven de oorlog.
Een laatste bericht
Dineke Mulder verdiepte zich in station Sappemeer Oost en alles wat daar is gebeurd voor haar onderzoek ‘Sporen van komen en gaan. Biografie van een gepasseerd station ergens aan ’t oosteinde der gemeente Sappemeer’. De lagere school staat naast station Sappemeer Oost. Omstreeks november 1942 wordt deze school, waar Dinekes vader dan op zit, in beslag genomen. Het vormt namelijk voor de Poolse en Oostenrijkse bezetters een prima uitvalsbasis om de spoorwegovergangen van Sappemeer en Kleinemeer te controleren. Wanneer de trein er aan komt, arriveren er Duitse soldaten om te voorkomen dat mensen uit de omgeving terugzwaaien naar de wuivende zakdoeken uit de trein of de briefjes en ansichtkaarten oppakken die uit de openingen boven in de goederenwagons vallen. De mensen in de trein hopen allemaal dat iemand hun brief of kaart alsnog zal posten. Het oppakken van de brieven en kaarten is echter verboden. Een jongen die een uit de trein gegooid briefje opraapt, moet dit met de dood bekopen.
Het is gevaarlijk om je in de omgeving van het spoor te begeven. Jack Tulp woont vlak bij de school. Wanneer de trein langsrijdt mag hij absoluut niet buiten spelen van zijn ouders. De soldaten die naast het spoor staan schieten ook wel eens op mensen die te dichtbij komen.
De Engelsen weten ondertussen dat de school bezet is en willen de school daarom bombarderen. Ze missen alleen. Eén bom komt terecht in Kleinemeer, waar het huizen verwoest. Een andere bom rolt vlak achter het stationsgebouw in het naastgelegen Roodehond, een poel naast het baanvak tussen Sappemeer en Kleinemeer. Deze gaat niet af. De Duitsers maken deze later onschadelijk. In de muren van de voormalige kleuterschool (naast het spoor) zijn nog steeds de kogelgaten te zien.
Op sommige plekken is het wel mogelijk de briefjes op te pakken. Zo vertelt Henk Strating uit Winschoten in 2015 dat hij na school de briefjes vond, maar niet wist waar de briefjes vandaan kwamen. Ook had men er in het begin geen idee van dat er Joden in de trein zaten of waar deze mensen vandaan kwamen. Men dacht dat het gewoon goederentreinen waren. De briefjes werden verzameld en naar een adres gebracht aan de Stationsweg. Dit bleek later de brievenbus te zijn waarin de boodschappen belandden van iemand uit het verzet.
Het Historisch Archief Midden-Groningen heeft ook één van deze laatste boodschappen in het archief, de tekst luidt:
Aan alle vrienden in Hoogez.-Sappemeer de laatste groeten van fam. Dani de Beer op weg naar het onbekende.
Briefje dat uit de trein is gegooid, gevonden op 18 mei 1943.
De NS in oorlogstijd
Sabotage
Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn er overal in Europa personen en organisaties die zich verzetten tegen de Duitse bezetters. Zo ook in Nederland. Het Nederlands verzet, ook wel ‘de ondergrondse’ genoemd, saboteert het beleid van de bezetter door nazi’s en collaborateurs te doden en andere aanslagen te plegen. Ook helpt het verzet Joden, dwangarbeiders en politieke tegenstanders om onder te duiken en worden illegale kranten met ongecensureerd nieuws verspreid. Belangrijk onderdeel van het verzet is ook het verstoren van de werkzaamheden van de nazi’s en het verzwakken van hun positie. Daarom saboteert het verzet bijvoorbeeld de spoorwegen en treinen en blaast men bruggen en andere vervoersmiddelen op. Ook vinden er treinbeschietingen plaats. Het verzet doet dit vanaf de grond, maar ook vanuit de lucht worden er aanslagen gepleegd door de geallieerden. Zo verliezen ook veel personeelsleden van de NS en passagiers van het personenvervoer het leven. Zo komt ook Steven Grofsmid (15maart 1927 - 30 juni 1944) op tragische wijze om het leven. De 17-jarige jongen reisde met zijn moeder vanuit Groningen naar Zuidbroek. Zijn moeder stapte uit terwijl Steven door wilde reizen naar Nieuweschans. In Ulsda werd de trein beschoten. Er vielen vijf doden.
‘Een loyaal samenwerkingscontract’
Vrijwel direct na de inval van de Duitsers in 1940 sluit de NS een zogezegd ‘loyaal samenwerkingscontract’ met de bezetter. De NS hoopt zo relatief autonoom te kunnen blijven opereren onder het Duitse bewind, omdat de dagelijkse leiding zo in handen blijft van de NS-directie.
Het ‘samenwerkingscontract’ is een logische stap die volgt op de ‘aanwijzing’ die de Nederlandse regering in 1937 al had uitgevaardigd. Deze bepaalt dat, bij een eventuele buitenlandse bezetter, het bedrijfsleven zich dient te gedragen. Ambtenaren en diensten moeten ook ten tijde van bezetting blijven functioneren. Nederlanders zijn hier immers het meest bij gebaat. De NS volgt met het contract dus het regeringsbeleid.
Ondanks de oorlog en de schaarste - want ook de brandstof raakt op - blijft het goederen- en personenvervoer gewoon rijden. Dit vindt de NS-top ook het belangrijkste, want zo kan het maatschappelijk leven gewoon doorgaan.
Ondertussen maakt de Duitse bezetter ook goed gebruik van het soepele treinverkeer in Nederland. De NS wordt ingezet voor het vervoer van Duitse soldaten, militair materieel en de bevoorrading van de Duitse industrie. En zo worden ook de mensentransporten makkelijk opgezet.
De Spoorwegstaking
Pas op 17 september 1944 wordt de 'loyale samenwerking' letterlijk en figuurlijk gestaakt. Op 17 september legt al het personeel van de NS het werk stil. Eerder, tijdens de Februaristaking in 1941 en de April-meistaking van 1943 had de NS niet meegedaan. De stakingsbereidheid is in 1944 hoog, omdat de NS-wagons en het personeel steeds vaker het doelwit zijn van aanvallen van de geallieerden en het verzet. Zo komen heel wat medewerkers en passagiers om het leven. Helaas duurt de oorlog nog voort en maakt de Spoorwegstaking de Hongerwinter alleen maar erger.
Het reguliere personenvervoer is inmiddels gestaakt, maar de Duitsers gebruiken de treinen nog wel voor het vervoer van manschappen, munitie en dergelijke. Ook worden er bijvoorbeeld nog aardappelen vervoerd van het noorden naar het westen van het land. De treinen rijden vooral ’s nachts of bij slecht weer. Overdag worden treinen verstopt op ‘schuilsporen’, bijvoorbeeld in de bossen. De beschietingen gaan echter door. De Duitsers hebben er alleen niet veel hinder van.
De NS na de oorlog
De NS loopt in de oorlog grote schade op. Veel treinen zijn kapot of verdwenen en sporen zijn vernield. Pas na 1945 kwam het verschrikkelijke besef wat zich ‘precies’ had afgespeeld in het oosten. De NS behandelde de Jodentransporten tijdens de oorlog als een puur bedrijfsmatige, logistieke klus. De moreel-ethische component werd hierin genegeerd. De NS heeft echter wel 2,5 miljoen euro verdiend aan de ‘behulpzaamheid’ die ze hebben getoond aan de Duitse bezetter. Dit maakt nog altijd veel emoties los.
Excuses
De NS biedt in 2005 zijn verontschuldigingen aan voor de rol die zij speelde in het vervoer van mensen naar concentratiekampen. Holocaust nabestaande Salo Muller wist bovendien de NS te overtuigen om voor haar rol bij de transporten in Nederland de overlevenden een financiële tegemoetkoming te geven. 75 jaar na de oorlog keerde de NS aan overlevenden en nabestaanden bedragen tot 15.000 euro uit.
In 2020 richt Muller zich ook tot de Duitse spoorwegen. Hij wil dat ook zij het leed erkennen dat ze de Nederlandse slachtoffers van de Holocaust hebben aangedaan. Hij vraagt om excuses en een compensatie. Hiervoor stuurt hij een brief aan bondskanselier Angela Merkel en legt een claim neer bij de Deutsche Bahn. De Reichsbahn heeft net als de NS veel geld verdiend aan de transporten. Zeker 16 miljoen euro ontvingen zij van de SS, afkomstig van geroofde Joodse bezittingen. De Joden betaalden dus hun eigen transport naar de dood.
Herinneringszuilen
In 2015 zijn op de stations langs de ‘route van de vervolging’ herinneringszuilen geplaatst. Ook in Midden-Groningen zijn deze te vinden, op de stations Zuidbroek en Hoogezand-Sappemeer. Op de zuilen staan foto’s van de gedeporteerde personen, een oude afbeelding van het station en briefjes die uit de trein werden gegooid. Het betreft vooral mensen die langs het tracé zijn geboren of van hieruit worden gedeporteerd. Met de zuilen worden de geschiedenis van dit treintraject en de verhalen van de mensen die zijn vervolgd en gedeporteerd zichtbaar gemaakt aan de reizigers die nu dagelijks op diezelfde stations op de trein stappen.
De herinneringsborden zijn een initiatief van Herinneringscentrum Kamp Westerbork, gemeente Oldambt en Landkreis Leer (Duitsland). Dirk Mulder van het Herinneringscentrum gaf destijds aan dat de geschiedenis van de Jodenvervolging niet alleen iets van Westerbork is, maar van overal. In alle steden werden Joden naar het station geroepen om van daaruit naar Westerbork te worden vervoerd. Met deze borden laat je zien dat de plek een geschiedenis heeft.
Het tracé van de route van vervolging.
|
Publicatiedatum: 4 mei 2022 Bronnen: |