Meer dan 100 jaar St. Antoniusschool te Sappemeer

De leerplichtwet van 1900

In de 19e eeuw kent Nederland nog geen leerplicht. Men probeert het schoolbezoek van kinderen uit behoeftige milieus wel te stimuleren door ouders uit te sluiten van bedeling wanneer zij hun kinderen niet naar school sturen.
In het jaar 1900 komt uiteindelijk de leerplichtwet tot stand. H. Goeman Borgesius, die op dat moment minister van binnenlandse zaken is (waarbij ook onderwijs hoort), komt met een ontwerp tot invoering van de leerplicht. Het is niet enkel een wet om kinderen naar school te laten gaan, maar ook een wet ter voorkoming van kinderarbeid. Op 1 januari 1901 treedt de wet in werking. Nederland is hierin geen voorloper. In Engeland is er al een leerplichtwet ingevoerd in 1876, in Frankrijk in 1882 en in Oostenrijk al halverwege de 19e eeuw. Het is eigenlijk een wonder dat de wet er doorkomt, want bij de stemming van de Leerplichtwet stemmen 50 leden voor en 49 tegen. Eén lid is afwezig omdat hij van zijn paard is gevallen en hij zorgt er daardoor voor dat de wet wordt aangenomen. Als J.E.N. baron Schimmelpenninck van der Oye heer van Hoevelaken aanwezig was geweest, zou hij zeker tegen gestemd hebben. Dus eigenlijk hebben wij de wet aan hem te danken.

De stichting van een Rooms Katholieke school

Op 13 januari 1911 bespreekt het kerkbestuur van de St. Willibrordus parochie te Sappemeer op initiatief van Pastoor J.W.F. Koenen de mogelijkheden om een Rooms Katholieke school te stichten in het dorp. Er wordt daarom een inventarisatie gedaan onder de parochianen om het aantal leerlingen te bepalen. Omdat het bijzonder onderwijs op dat moment nog niet gelijkgesteld is aan het openbaar onderwijs kan men niet rekenen op subsidiëring van de overheid.
Zo ging het al bijna een eeuw, want in 1806 werd bij wet bepaald dat christelijke scholen geen subsidie meer kregen en dat voor de stichting van een christelijke school bovendien toestemming moet worden gevraagd aan de overheid. In 1848 werd door Thorbecke een nieuwe grondwet ingevoerd waarin het stichten van scholen vrij werd gesteld, mits er goede leraren aanwezig waren en men zich met de zogenaamde deugdelijkheidseisen kon meten.
In de 19e eeuw was Nederland sterk verzuild. Dit hield in dat zowel de politiek als de samenleving verdeeld raakte in verschillende levenskringen ofwel zuilen. De verzuiling bracht hevige discussies met zich mee, waarbij politieke partijen als de CHU (Christelijk-Historische Unie) en de ARP (Anti-Revolutionaire Partij) streden voor de subsidiëring van bijzondere scholen, en socialisten en seculiere liberalen juist streden voor een neutrale onderwijsvorm die de bevolking tot moderne burgers moest opvoeden.
Het was dus niet eenvoudig om in die tijd een Rooms Katholieke school te stichten. Er wordt op 13 januari 1911 dan ook gesproken over geld. De kosten voor het stichten, de bouw en de inrichting moeten allemaal door de parochie zelf bij elkaar worden gebracht. De overheid subsidieert enkel de salarissen voor de leerkrachten. Met de legaten die zijn ontvangen en de leningen die men doet, heeft men nog niet genoeg geld om de school te financieren, dus er wordt een collecte georganiseerd onder de parochianen. De collecte brengt 9500 gulden op. Met een begroting van 18500 gulden maakt architect Van Elmpt uit Groningen het ontwerp voor de school. Op het ontwerp staan vier klaslokalen en twee kleine kamertjes aan beide kanten van de hoofdingang. Verwarming vindt plaats door middel van kolenkachels en verlichting met gaslampen.
Ondertussen zijn we al een jaar verder. Op 19 januari 1912 wordt een bouwvergunning afgegeven door de gemeente Sappemeer voor een Rooms Katholieke school met onderwijzerswoning aan de weg vanaf de kerk tot de Parallelweg. Bijna twee maanden later op 17 maart 1912 wordt de eerste steen gelegd door pastoor Koenen. In de zomer van 1912, op 27 augustus, wordt de school ingewijd door de deken van Groningen, Mgr. W.F. Elzen. In het Nieuwsblad van het Noorden verschijnt hierover een artikeltje.

    Afbeelding 1: De bouw van de school aan het Roomslaantje, later Middenstraat. V.l.n.r.: architect Van Elmpt, aannemer G.J. Lutmeijer, opzichter Jager, Joh. Lutmeijer.
Afbeelding 2: Artikel over de inwijding van de school.

Sint Antonius

Pastoor J.W.F. Koenen, die het initiatief nam voor het stichten van de St. Antoniusschool, was vermoedelijk ook de naamgever. Hij had een verering voor de Heilige Antonius van Padua. Sint Antonius werd de patroonheilige van de St. Antoniusschool. Hij was een Franciscaan, kerkleraar en heilige die leefde van 1195 tot en met 1231. Sint Antonius had voor iedereen een goede, begrijpbare boodschap en dankte daar zijn bekendheid aan. De school dankt zijn naam aan St. Antonius omdat men het belangrijk vindt dat een leraar of lerares ook iedere dag weer een goed verhaal heeft om zijn of haar leerlingen te boeien. Voor pastoor Koenen werd na de opening van de school een portret aangeschaft, vermoedelijk om hem op deze manier te eren als stichter van de school.

Uitbreiding van de school

Bij de opening van de school in 1912 zijn 140 leerlingen aangemeld en drie onderwijzers benoemd. Hoofdonderwijzer is de heer F.M. Blum. Daarnaast zijn er mej. M.E. van der Werff en de heer Schulkes als onderwijzer van bijstand. Een aantal weken later wordt het team aangevuld door hulponderwijzer mej. J. de Jong.
Als in 1920 de financiële gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs doorgang krijgt in de Lager Onderwijswet, grijpt pastoor M.N. van der Steele (1920-1930) zijn kans. In 1921 wordt het schoolgebouw uitgebreid met vijf lokalen, twee extra voor de lagere school en drie voor de oprichting van de ULO (uitgebreid lagere school). Nu hoeft de parochie de kosten niet meer zelf op te brengen, maar betaalt het Rijk. Het ontwerp voor de uitbreiding wordt wederom door architect A.T. van Elmpt gemaakt. Naast de centrale verwarming op kolen wordt er nu ook elektrisch licht aangebracht.

 
 Afbeelding 1: bouwtekening voor de aanbouw van de ULO
Afbeelding 2: tekeningen voor het meubilair

Het schoolgebouw bestaat nu uit negen lokalen. Vanaf de hoofdingang loop je door een brede gang met aan beide kanten drie lokalen van de lagere school. Aan het einde van de gang ligt haaks nog een gang waaraan de drie lokalen van de ULO zitten. Voor de kleine en grote boodschap moet men naar buiten, aan de achterzijde liggen de urinoirs en toiletten, op dat moment nog zonder waterspoeling.

   De St. Antoniusschool aan de Middenstraat in Sappemeer begin jaren '20 van de twintigste eeuw.

De ULO, die op 1 september 1921 van start gaat, heeft echter geen lang leven. Er is een voortdurend tekort aan leerlingen en in 1930 sluit de ULO al weer. In de jaren daarna probeert men de ULO weer op te starten, maar de pogingen mogen niet baten. Omdat in 1921 de leerplicht gewijzigd is van zes naar zeven jaar, moeten kinderen nu wel zeven jaar naar school. Om dit gat op te vangen wordt er een zevende klas in het leven geroepen.

   Afbeelding 1: Vermoedelijk een klassefoto van de Sint Antoniusschool.
Afbeelding 2: 1935, Noorderstraat Sappemeer nabij de ingang van de Parkstraat, ter hoogte van perceel nr. 201. Leerlingen van de Sint Antoniusschool onder leiding van een non.

Het kleuter- en naaionderwijs

De zusters Franciscanessen van Denekamp, die in 1937 naar Sappemeer komen, zijn werkzaam onder het bestuur van de Stichting St-Jozef. Ze werken in de kraamkliniek, verplegen en verzorgen ouderen en zijn bovendien actief in het kleuter- en naaionderwijs. De lokalen van de voormalige ULO staan op dat moment nog altijd leeg en doen prima dienst voor de kleuterklas van Zuster Tharcisis en de naaiklas van Zuster Vincentia.
Ook het jeugd- en verenigingswerk kan prima worden ondergebracht in het schoolgebouw. Zelfs van de zolder wordt gebruik gemaakt. Hier worden bijeenkomsten van de Welpen, Verkenners en de Margareta Sinclair-groep van de Gidsen georganiseerd.

Genoeg van het buitentoilet

In 1954 worden de eerste plannen opgesteld door architect Wiertsema uit Hoogezand om de school te verbouwen. Er moeten nieuwe toiletten komen op de plek waar de oude ULO staat en de huidige toiletten moeten worden omgetoverd tot fietsenhokken. De verbouwing valt volgens de gemeente echter niet onder de LO-wet en de school moet de verbouwing zelf bekostigen. Het plan gaat dus niet door. Ook in 1957, als men het opnieuw probeert, krijgt het plan geen toestemming. Nu omdat men verwacht dat er een nieuwe school zal komen. Twee jaar later, in 1959, krijgen de kleuters wel een nieuw gebouw achter Huize Sint-Jozef: Maria’s Kleuterhof. Men begint met twee lokalen, waar later een derde noodlokaal bij komt, omdat het aantal kleuters toeneemt. Na Zuster Tharcisis verzorgen Zuster Lambertine en Zuster Avina het kleuteronderwijs.

   Afbeelding 1: 1950, leerlingen met twee nonnen, staande voor de zij-ingang van de school aan het Roomslaantje. In het midden vermoedelijk zuster Marcelien en rechts zuster Lambertine.
Afbeelding 2: Jaren 60, een groep leerlingen van Maria's Kleuterhof met zuster.

In 1961 keurt de inspecteur van de gezondheid de school helemaal af. Belangrijkste reden zijn de toiletten en onvoldoende daglicht. Daarnaast zijn er problemen met verwarming en elektriciteit en zijn er lekkages. Ook Gedeputeerde Staten keurt de school dat jaar af.
Ondanks alles wordt op 1 november 1962 wel gewoon het 50-jarig bestaan van de school gevierd in Hotel Struvé. In het kleuteronderwijs zijn naast de zusters ondertussen ook leken-kleuterleidsters actief. Zuster Rosalia Buze is vanaf 1963 hoofd van de kleuterschool.

   Afkeur van de school door de Geneeskundig Inspecteur van de Volksgezondheid.

   Twee afbeeldingen uit de jaren '60 van de 20e eeuw. Op de tweede foto de tweede klas in 1964.

Tijd voor nieuwbouw

Het zal nog jaren duren voordat er een bouwvergunning voor een nieuwe school verstrekt wordt. Architect H.J. van Wissen uit Groningen stelt al in 1963 een plan op waarbij de toiletten in de school zelf zijn ondergebracht. Zijn plan wordt echter afgekeurd en pas in 1972 wordt, naar een ontwerp van architectenbureau C. Groen uit Emmen, begonnen met de bouw van de huidige St. Antoniusschool. Op 22 februari 1973 wordt het gebouw in gebruik genomen.

 Helaas geen wandversieringen in 1973. Gelukkig zijn de leerlingen volgens het B&W goed genoeg in tekenen en handenarbeid om hun eigen wandversiering te maken.

Het kleuteronderwijs is op dat moment onder het bestuur van de Stichting St-Jozef ondergebracht, maar wordt volgens Zuster Rosalia niet goed belicht. Ze dringt daarom aan op een fusie met de Stichting R.K. onderwijs Hoogezand-Sappemeer. Beide besturen zien echter het belang hiervan niet in en de fusie loopt op niets uit. In 1978 vindt de overdracht uiteindelijk toch plaats. Met het oog op de nieuwe Wet voor het Basisonderwijs die in 1985 zal worden ingevoerd is het nu wel van belang dat beide scholen onder één bestuur vallen. Ook kan zo wat extra geld van de gemeente worden gekregen voor nieuw- of verbouw. In 1978 wordt de school uitgebreid met een kantoortje, toiletten en een speellokaal voor de kleuters. In 1978 en 1979 worden de kleutergroepen uiteindelijk allemaal naar het gebouw van de St. Antoniusschool verplaatst. In die tijd geeft zuster Rosalia het stokje over aan mevrouw Gerda Idema. Het oude gebouw van Maria’s Kleuterhof wordt later afgebroken.
De samenwerking tussen de twee scholen verloopt helaas niet optimaal, wat leidt tot het (eervol) ontslag van het hoofd van de lagere school. Het leerlingenaantal begint ook terug te lopen. Met de invoering van de Wet op het Basisonderwijs in 1985 moet het onderwijs van de twee scholen ook op elkaar aansluiten en wordt de school nu écht samengevoegd onder één naam. Gekozen wordt om de oude vertrouwde naam van St. Antoniusschool in stand te houden. Beide directeuren Idema en Spekschate delen nu de functie van directeur.

   De school in 1981 en 1995.

Op naar een nieuwe verhuizing

De school is inmiddels flink gegroeid, van vier combinatiegroepen in de jaren tachtig van de vorige eeuw naar een gemiddelde van 325 leerlingen verdeeld over 14 groepen per jaar en 25 personeelsleden (2018). De school maakt nu deel uit van de Stichting Primenius, een stichting die met 34 scholen (2018) bijzonder onderwijs verzorgt aan ongeveer 5000 kinderen in de provincies Groningen en Drenthe. Met de tijd verandert ook het onderwijs, van de traditionele schoolborden en krijtjes naar digiborden. Er komen nieuwe tradities, maar de basis blijft hetzelfde. Op school draait het om de kinderen, de kwaliteit van hun leven op school en de vorming van een hecht fundament voor hun latere sociale en maatschappelijke leven. Ook de waarden en normen van het christendom blijven een rode draad vormen op de St. Antoniusschool.
Verwacht wordt dat in de zomer van 2019 de verhuizing naar het nieuwe gebouw in de wijk ‘De Vosholen’ zal gaan plaatsvinden. De St. Antoniusschool zal daar in één gebouw samen gaan met de openbare school Theo Thijssen, kinderopvangorganisatie Prokino en een peuterspeelzaal van Kaka.

Deze tekst is tot stand gekomen met behulp van o.a. het boekje dat werd uitgegeven naar aanleiding van het 100-jarig bestaan van de St. Antoniusschool in 2012.

 

Publicatiedatum: 19 december 2018
Auteur: Rachel Hiemstra