Borg Welgelegen
Borgen en hofsteden
De provincie Groningen kent nu nog een klein aantal buitenplaatsen, borgen en hofsteden, maar vroeger waren er veel meer van deze ‘kastelen'.
De Groninger borgen werden in de 13e en 14e eeuw gebouwd als een steenhuis. Destijds was dat bijzonder, want stenen waren kostbaar en alleen de rijken konden zich een dergelijk huis veroorloven. De steenhuizen waren niet alleen mooi om aan te zien, maar waren ook een stuk steviger en konden zo mensen en hun eigendommen goed beschermen tegen vijanden en weersomstandigheden. Het waren verdedigingstorens die hoger stonden dan de rest van het landschap en vaak waren omgeven door een gracht. Veel van deze steenhuizen zijn in de 15e en 16e eeuw tijdens oorlogen en onrust verwoest. Toen de rust wederkeerde waren deze stevige, verdedigbare steenhuizen niet meer echt nodig. De steenhuizen die er nog stonden, werden verbouwd tot landhuizen en borgen. Ook later werden er nog nieuwe borgen gebouwd, zoals de borg Scheltkema-Nijenstein in Zandeweer (1633-1811). Er staan nu nog 16 van de om en nabij tweehonderd steenhuizen en borgen in Groningen overeind. In onze gemeente zijn dat de Fraeylemaborg in Slochteren en Borg Welgelegen in Sappemeer. In de 18e eeuw kwamen landpaleizen in de mode. Bestaande borgen kregen meer uitstraling. Met de formele Franse tuinen als inspiratiebron worden tuinen bij deze zomerverblijven met grote zorg aangelegd. In de tuinen vond men planten die destijds uit allerlei streken van Europa werden meegenomen tijdens kruistochten en ontdekkingsreizen. In de 19de eeuw doet naar Engels voorbeeld de landschappelijke tuin haar intrede en vanaf 1900 is er sprake van de bordertuin. De verschillende stijlen zijn vaak nog altijd herkenbaar, zo vind je bij de Fraeylemaborg nog steeds een tuin in de barok- en landschapsstijl.
Veel borgen zijn na de Franse revolutie afgebroken. Mensen verkozen toen het wonen in de stad boven het platteland. De hoge kosten voor het onderhoud speelden parten en het feit dat er vaak geen opvolger was die het huis wilde bewonen. Maar ook na de laatste oorlog zijn er nog enkele verdwenen.
In dit artikel besteden we aandacht aan Borg Welgelegen, één van de nog bestaande borgen in Groningen.
Borg Welgelegen in Sappemeer
Veenontginning
Borg Welgelegen ontstaat in een tijd waarin de stad Groningen druk is met de ontginning van veen in de provincie en ook rondom het drooggelegde Sappemeer. Ten westen van de stad lag namelijk het grootste hoogveengebied van Europa. In 1647 werd door een aantal stadjers de Groninger Borger Compagnie gesticht. Ten behoeve van de administratie en het toezicht op de ontsluitingswerkzaamheden verrees aan de westzijde van de hoofdvaart van de Borgercompagnie het Compagniehuis.
De bouw van een hofstede
Boekhouder Jan Cornelis Spiel is op dat moment één van de Groninger borgheren. Wanneer in 1652 het veenkantoor wordt opgericht solliciteert hij naar het ambt van rentmeester der venen, maar zijn zwager Jacob Hayckens was hem voor, de eerste in een lange reeks van rentmeesters. Jan Cornelis Spiel, die getrouwd was met Margreta van Ewsum, richtte zich op de turfgraverij in Kleinemeer, maar kwam wel geregeld in het Compagniehuis. Hij zal het een mooie plek gevonden hebben, want in 1655 werd er een stuk land afgebakend in het Kleinemeer, zodat Spiel daar zijn hofstede - waar hij in de zomer wilde gaan wonen - kon bouwen. Het huis had twee trapgevels en in het midden een torentje. Het huis was omheind met een gracht en naar het zuiden toe lag een prachtige siertuin. Om het terrein lag een brede singel met bomen. Een vaste boogbrug verbond de hofstede met de hoofdweg aan de andere kant van het Borgercompagniesterdiep. Deze hofstede was Borg Welgelegen.
Uitbreiding en verfraaiing
Als Spiel overlijdt wordt kleinzoon Johannes Vertier Stoltz de nieuwe eigenaar. Stoltz trouwde met Susanna Wullen en samen woonden zij in de ‘Nije' Zwanestraat. Ze hielden de traditie in ere en gebruikten de hofstede net als hun voorgangers als zomerhuis. Stoltz zorgde ervoor dat er twee langgerekte vijvers werden aangelegd waar de tuinen aan grensden en breidde het landgoed uit. Er werd een schuur gebouwd voor het landbouwbedrijf, met een ‘camer' voor de meier (een rentmeester). Toen er echter een kastekort bleek te zijn, werd deze uit zijn taak ontheven en geëxecuteerd . Op 16 mei 1695 werd Welgelegen verkocht in het Wijnhuis aan de Grote Markt.
De borg gezien vanuit de tuin in 1995 en 1965.
Verschillende eigenaren volgen
Jan Roberts koopt Welgelegen voor 3500 Caroli guldens (goudstukken met de beeltenis van Karel V erop). Lang kan hij echter niet genieten van zijn nieuwe aankoop. Een maand later sterft hij en zijn weduwe verkoopt de buitenplaats datzelfde jaar nog door aan Jan Lohman. Lohman was eerste ambtman van het Goorecht, later rekenmeesterprovinciaal en lid van Raad van State. In 1730 koopt de katholieke bierbrouwer Albertus Boelena de buitenplaats over.
Tijd voor een verbouwing
Het huis is inmiddels een behoorlijke bouwval geworden en zes jaar later, op 13 juli 1736 neemt Boelens afscheid van zijn bezit en verkoopt het door aan Carl Friedrich Graaf von Warstensleben voor 4300 Caroli guldens. Von Warstensleben woonde oorspronkelijk in de mooie Menkemaborg in Uithuizen, maar na onenigheid met zijn schoonmoeder belandde hij met zijn vrouw Wendelina Comera Alberda in de bouwval in Kleinemeer. Direct wordt gestart met de verbouwing, een verbouwing die grotendeels heeft bepaald hoe het huidige Welgelegen eruit ziet. Ook van de tuin werd nu gebruik gemaakt en hij werd goed onderhouden. Von Warstensleben was zelf echter niet veel op het landgoed te zien vanwege zijn heersende militaire functie en de oorlogen. In 1746 stierf Wendelina, uit het huwelijk waren nooit kinderen gekomen. Von Warstensleben trouwde later voor een tweede keer met een Duitse gravin en kreeg met haar acht kinderen.
De geslachten Star Lichtenvoort en Star Nauta
Een jaar na de dood van Wendelina, op 24 maart 1747, wordt Welgelegen voor 3000 Caroli guldens verkocht aan luitenant-kolonel Wilhelmus Lichtenvoort. Wilhelmus huwde Reynouw Cesina Star, en nadat hij zijn militaire dienst erop had zitten vestigden ze zich voorgoed in Welgelegen. De tuin stond op dat moment vol met bloemen en ook de appelhof was rijk gevuld met vruchtbomen.
De veenontginning, waar Wilhelmus zich ook mee bezig hield, liep inmiddels op z’n eind. Toen zijn vrouw stierf, haalde Wilhelmus zijn zoon Cornelis Star Lichtenvoort en zijn vrouw over om uit Curaçao terug te komen naar Kleinemeer. Deze was getrouwd met Maria Kock en hun drie dochters kwamen op Welgelegen ter wereld. Toen ze later het huis van zijn moeder in Groningen betrokken werd nog een zoon geboren, Willem Cornelis. Cornelis Star Lichtenvoort bouwt Welgelegen nog iets uit. Aan de achterzijde bouwt hij twee kamers en een keuken aan, zodat het sierlijke topgeveltje gedeeltelijk hierachter verdwijnt. Tijdens de Franse Revolutie trekt hij zich terug in Welgelegen, waar hij op 83-jarige leeftijd plaats maakt voor zijn zoon. In 1833 overlijd hij op de hoge leeftijd van 90 jaar.
Interieur van Welgelegen in 1995 en rond 1900.
Goede landbouwgrond
Welgelegen bleef nog een tijd in de familie Star Lichtenvoort. Totdat de laatste Cornelis Star Lichtenvoort overlijdt en zijn weduwe Christina Jacoba Wijckerheid Bisdom hertrouwt met Cornelis Star Nauta, een neef van haar eerste man. De marinier verruilde de zee voor de landbouw en kreeg zelfs wat bekendheid door het kweken van uitheemse planten. Uit hun huwelijk kwamen geen kinderen en na zijn dood in 1900 werd Welgelegen vererfd aan verre familie die het uiteindelijk verkopen aan landbouwer Aeilko Edzes. Zijn boerderij stond schuin tegenover Welgelegen en hij had ook geen interesse in het pand, maar in de landerijen erachter. Het huis verhuurde hij daarom aan de heer Steenbeek, die leraar was aan de Rijks Hogere Burgerschool in Sappemeer.
Cornelis Star Nauta in de tuin en de entree van de borg in 1998.
Afbraak van Welgelegen?
Wanneer de Eerste Wereldoorlog uitbreekt en mensen uit België een toevluchtsoord zoeken, doet Welgelegen hier prima dienst voor. Maar ondertussen wordt er niet veel gedaan aan de toestand van het pand en raakt het steeds meer in verval. In 1915 besluit men dan ook dat Welgelegen afgebroken moet worden. De vijvers en grachten moeten worden gedempt en de tuin moet worden leeggehaald. Totdat Cornelis Alexander Star Numan om de hoek komt kijken. Hij wil het familie erfgoed redden en koopt Welgelegen. Hij spaart kosten nog moeite om Welgelegen te laten herrijzen in zijn oorspronkelijke gedaante, met behoud van de latere aanbouw. Omdat Star Njman ongetrouwd was, ging Welgelegen na zijn dood over op zijn zus Catherina Cornelia Star Numan, welke getrouwd was met Evert Jan Thomassen à Thuessink van der Hoop van Slochteren. Laatstgenoemde was bij eenieder bekend als burgemeester van Slochteren. Later wordt het ook nog verhuurd aan burgemeester Eikema en deed het dienst als verpleeghuis voor ouderen.
De borg ten tijde van Van der Hoop Van Slochteren.
Rijksmonument
In 1966 kochten de Odd Fellows de sterk verwaarloosde borg en tuin over. Met behulp van het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk en de gemeente Hoogezand-Sappemeer zorgden ze ervoor dat het landgoed geheel gerestaureerd werd in de Frans-classicistische stijl. In 1967 werd hiervoor al de eerste subsidie verstrekt. De in 1976 gerestaureerde borg, met bijbehorende tuin, dienstgebouw, brug, dam, tuinmuur, trappen, erfafscheiding en tuinsieraden, is nu aangewezen als Rijksmonument.
Sinds de restauratie doet de borg dienst als verenigingsgebouw voor de Odd Fellows loges: de John Welch loge en de Stuwkracht Rebekkah loge. Beide loges delen de geschiedenis en pracht van Borg Welgelegen graag en daarom is iedereen welkom om van de tuin te genieten en wordt de borg verhuurd voor diverse activiteiten.
In 2017 werd Veenborg Welgelegen overgedragen aan Het Groninger Landschap. Tegenwoordig heeft de borg geen appelhof meer, maar het huis met erf, gracht en siertuin zijn met de overdracht voor de toekomst veiliggesteld.
|
Publicatiedatum: 10 maart 2020 Bronnen:
|